5.12.10

ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: Ίων Δραγούμης - Rejected

Ενενήντα χρόνια…
«αντινομιών και ανορθολογισμών»

Στη μνήμη του Χρυσόστομου Τζημάκα 
Όσοι έμειναν ζωντανοί, τους παίρνει η ζωή
και τους στριφογυρίζει στον τρελλό χορό της και γρήγορα,
πολύ γρήγορα γιάτρεψε την πληγή τους για το θάνατό μου.
Ιων Δραγούμης Φύλλα ημερολογίου ΣΤ΄(1918-1920)

(…) όπως σ’ ένα ακρογιάλι έρημο της Θράκης
περπάτησε μες στην καθαροσύνη του μεσημεριού,
έτσι ανυπόδητος πέρασε πάνω απ’ τις αιχμές
και τις πανουργίες της τρέχουσας πολιτικής (…).
Οδυσσέας Ελύτης, Οι πολλοί Έλληνες του ενός Ίωνα Δραγούμη (από τα 2Χ7ε )


Tον ιστορικό κ. Βλάση Αγτζίδη δεν τύχαινε να τον γνωρίζω μέχρι την Κυριακή 1 Αυγούστου, καθώς τότε για πρώτη φορά αντίκρισα δικό του ιστορικό κείμενο (1) στο… «αφιερωματικό» ένθετο της εφημερίδας «Μακεδονία» για τα «90 χρόνια από τη δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη» (μπορείτε να εννοήσετε… ελεεινή εκτέλεση από την φρουρά του Ελευθέριου Βενιζέλου, που αποτελούνταν από κρητικούς και διατελούσε
κάτω από τις εντολές του παλαιού Μακεδονομάχου Παύλου Γύπαρη). 

Η έξωθεν μαρτυρία για τον συχνότατα εμφανιζόμενο (σε έντυπα κυρίως, αλλά και σε τηλεοπτικά - ραδιοφωνικά μέσα ενημέρωσης όπως και σε πλείστες όσες εκδηλώσεις-ομιλίες) διδάκτορα της ιστορίας και συγγραφέα, βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών για το ιστορικό του έργο, είναι πολύ θετική. Ο κ. Αγτζίδης συγκεντρώνει γύρω του αξιοπρόσεκτο αριθμητικά πλήθος θαυμαστών της γραφής και του λόγου του ως ιστορικού. ΄Οθεν συνάγεται πως κι ο ίδιος θα έπρεπε ήδη να είχε αρχίσει να αντιλαμβάνεται και την θέση ευθύνης που έχει κατακτήσει δημιουργώντας κοινό, ώστε να υπερασπίζεται με διαύγεια, χωρίς συναισθηματική φόρτιση και με μικρότερη ένταση, δίχως εμπάθεια ή φανατισμό τις ιδέες και τις απόψεις του.


 Αντιλαμβάνομαι ότι ο κ. Αγτζίδης έχει διαμορφωμένη την απόλυτη πεποίθηση πως η βενιζελική παράταξη ευθύνεται για όλες τις μεγάλες κατακτήσεις του ελληνικού έθνους (και φυσικά οι αντίπαλοί της για όλες τις συμφορές), και πως ο -πολύπαθος και μαρτυρικός- ελληνισμός του Πόντου και της Μικρασίας οδηγήθηκε στις σφαγές και την προσφυγιά μονάχα από τα λάθη του «Στέμματος». Οι «χαμένες πατρίδες» επίσης αποτελούν γι’ αυτόν ένα είδος ενδοαναφοράς που διαρκώς επανέρχεται στα κείμενά του. (Όμως ολόκληρη η ραχοκοκαλιά της ιστορίας του κόσμου είναι μια αφήγηση για οριστικά χαμένες πατρίδες, μια διαδρομή ανάμεσα σε αλληλοδιάδοχες σφαγές και αναρίθμητες γενοκτονίες…). Στο αφιερωματικό κείμενο όμως επίσης διαπίστωσα πως κ. Αγτζίδης κατατρύχεται κι από εμμονές όπως αυτές που αφορούν «τον αντι-Μικρασιατισμό του Ίωνα» ή την «απέχθειά του προς τους Κρητικούς». 

Καθώς όμως η ιστορία (θα πρέπει), και (να) διδάσκει, και (να), διαπαιδαγωγεί, οφείλει, θαρρώ, ο διάκονός της να κρατά την απαραίτητη συναισθηματική μόνωση και αποστασιοποίηση κρατώντας στην λιγότερο ευαίσθητη ρύθμιση τον ουδό πρόσληψης των ιστορικών δεδομένων ώστε να μην αντιδρά με φορτισμένο θυμικό. Δεν νομίζω ότι μπορεί ελαφρά τη καρδία να επεξεργάζεται και να παραθέτει τα στοιχεία του με τρόπο ωσάν να προβαίνει σε κηρύγματα από άμβωνος. Και δεν επιτρέπεται θαρρώ επίσης να αναλίσκεται σε αριστοτεχνική επιμέλεια ορισμένων αγιογραφιών ή στην αντίθετη περίπτωση να μοιράζει αναθέματα και δαιμονοποιήσεις. Αυτά αποτελούν δουλειές κάποιων καλογέρων ή δεσποτάδων. Όχι όμως των ιστορικών!

Καθώς λοιπόν εξίσου ευαίσθητοι υποδοχείς που ενεργοποιούνται από τα γραφόμενα του κ. Αγτζίδη μπορεί να υπάρχουν και στην πλευρά των αποδεκτών των ιστορικών κειμένων, επιθυμώ με την σημερινή μου παρέμβαση να εκφράσω την απορία και έκπληξη καθώς φυσικά και την διαφωνία μου με το δημοσιευμένο κείμενο: Αντινομίες και ανορθολογισμοί στον βωμό της «μικράς πλην εντίμου Ελλάδος».

Δεν είμαι βέβαια ιστορικός κι ούτε η εντρύφησή μου στην ιστορία, μήτε η κατάρτισή μου είναι τέτοια ώστε να είμαι σε θέση να κρίνω τον κ. Αγτζίδη ως ιστορικό. Λαμβάνω θέση όμως σαν ένας σχετικά επαρκής αναγνώστης και ως θιγόμενος συντοπίτης του Ίωνα [κατάγομαι από το Βογατσικό της Καστοριάς- πατρίδα των Δραγούμηδων που ανήκει μάλιστα μετά τον «Καποδίστρια» στο Δήμο Ίωνα Δραγούμη (2)], και ακόμη σαν συνομιλητής του έργου του, σαν βουβός θεατής της σκληρής του μοίρας (3). Δέον λοιπόν τα γραφόμενά μου εδώ να εκληφθούν μονάχα σαν ενεργοποίηση των αντανακλαστικών του αναγνώστη, του συμπατριώτη και του πολιτισμικά-πνευματικά συγγενούς.
 Θεωρώ καταρχήν επιεικώς άκομψο εκ μέρους της εφημερίδας την παράθεση αυτού του κειμένου του κ. Αγτζίδη ανάμεσα στα άλλα -τιμητικά υποτίθεται- κείμενα του αφιερώματος για τον Ίωνα. Το συγκεκριμένο κείμενο μονάχα ως επί προσωπικού επίθεση, λίβελο εν ου παικτοίς και πράξη ισοδύναμη με προσβολή μνήμης νεκρού μπορώ να το ορίσω.

Η προσπάθειά μου δεν θα επικεντρωθεί στο να αντικρούσω τον φανατισμό του κ. Αγτζίδη αντιτάσσοντας… τον δικό μου (που ούτως ή άλλως υπάρχει με το θέμα του Ίωνα Δραγούμη) μα να αφήσω να φανεί ότι στο ζοφερό κλίμα του εθνικού διχασμού και την καταστροφή που αυτός επέφερε στην Ελλάδα, στο τέλος δεν μπορεί να ευθύνεται η μια πλευρά μονάχα. Δεν μπορεί να αγιοποιείται η μια παράταξη και να δαιμονοποιείται εσαεί η άλλη. Ας μην ξεχνάμε πως και οι δυο κύριοι πρωταγωνιστές του διχασμού ετελεύτησαν εις την ξένην, όμως διόλου δεν θα δίσταζα σήμερα να παραδεχτώ ότι κι οι δυο τους είχαν εξίσου αγαπήσει παθολογικά την Ελλάδα. Και την έβλαψαν εξίσου…

Ο Ίωνας, καθώς υπήρξε τραγικό θύμα αυτής της τόσο θλιβερής περιόδου της ελεύθερης Ελλάδας δικαιούται να λάβει τη θέση που του αξίζει. Αν δεν τον αντιμετωπίσουμε ως ιδρυτή μιας ατμόσφαιρας και τον ιδαλγό που οδηγήθηκε στην αγκαλιά της πολιτικής (… ως «ανυπόδητος» πρίγκηπας) θα έχουμε -όχι βέβαια για πρώτη φορά- χάσει το δρόμο μας. Η συστηματική απαξίωσή του Ίωνα Δραγούμη θεωρώ πως βλάπτει σοβαρά την εθνική αυτοσυνειδησία -ως διαδικασία ενδυνάμωσης και διάσωσης πια και όχι διεκδικήσεων-. Η παράβλεψη πως αυτός υπήρξε το θύμα του διχασμού -κι όχι η αιτία- αποτελεί μια οικτρά εθελοτυφλική και πολύ στενόκαρδη μεροληψία.

Ο αείμνηστος καθηγητής Δημήτριος Ευρυγένης στην διάλεξή του του για τον Ι.Δ. στην Ε.Μ.Σ. το 1960 «Ο Ίων Δραγούμης και ο Μακεδονικός αγών» λέει:

«Από πολλές πλευρές μπορεί να ιδή κανείς τους αγώνες του έθνους μας. Σαν ιστορικός να τους συνδέσει προς το παρελθόν, να συνθέσει τα επεισόδιά τους σ’ ένα οργανικό σύνολο και να κατατάξει μέσα σ’ αυτό πρόσωπα και περιστάσεις. Σαν πολιτικός κριτικός ν’ αξιολογήσει τα αποτελέσματά τους, θυσίες, νίκες, αποτυχίες και να σταθμίσει το βάρος και την επιρροή τους πάνω στην πορεία του έθνους. Αλλά και χωρίς τις επιστημονικές αξιώσεις και τα εφόδια του ιστορικού, χωρίς τα έμφυτα κι επίκτητα προσόντα του πολιτικού κριτικού, με μόνο τίτλο την απλή μα και πολύτιμη ιδιότητα του σα μέλους του έθνους, να ιδή στους εθνικούς αγώνες τους δημιουργούς μιας πνευματικής ατμόσφαιρας, ενός ψυχικού κλίματος, μιας θα ’λεγα εθνικής νοοτροπίας, που βαραίνει και που πλουτίζει τις επερχόμενες γενιές και που ασκεί τη μικρή ή μεγάλη επίδρασή της πάνω στην ιστορικά μετασχηματιζόμενη εθνική ιδιοσυγκρασία».

Ο κ. Αγτζίδης, όπως και ο κάθε συνεπής και λεπτολόγος ιστορικός ερευνητής, οφείλει να κατευθύνεται με μεγαλύτερη προσοχή στις πηγές, επιλέγοντας το αποδεικτικό υλικό του ώστε να μην καταντά να προβαίνει σε αποσπασματικές και περιπτωσιολογικές αναφορές και επομένως ο λόγος του να χάνει σε επιστημονική ακρίβεια, βαρύτητα, σοβαρότητα ίσως και εντιμότητα.
Οι ιστορικοί αναγνωρίζουν πάντως πρόθυμα ότι είναι (υπό μια έννοια) «περισσότερο υποκειμενικοί» από τους φυσιοδίφες επειδή, τάχα, δεν γίνεται ποτέ να απαλειφθούν από την ιστορία οι αξιολογικές κρίσεις και προκαταλήψεις (4).
Αυτό το αναφέρω γιατί «συνέλαβα» τον κ. Αγτζίδη να χρησιμοποιεί στο δημοσίευμά του συχνά μεμονωμένες φράσεις του Ίωνα. Πράγμα όχι και τόσο δίκαιο. Όλες τους σχεδόν αυτές οι φράσεις -οι αποδεικτικές, υποτίθεται των αφορισμών του κ. Αγτζίδη που θα διατυπωθούν στο κείμενό του ως πυρ ομαδόν- είναι παρμένες από τα ημερολόγια του Ίωνα Δραγούμη. Ας δούμε όμως μερικές χρήσιμες παραμέτρους αυτής της… δειγματοληψίας.

Τα «Φύλλα ημερολογίου» του Ίωνα Δραγούμη -και σύμφωνα με επιθυμία του αδελφού του Φιλίππου Δραγούμη- άρχισαν να εκδίδονται κατά την δεκαετία του ’80 από τις εκδόσεις «Ερμής» (5). Άρα, δεν αποτελούν αυτές οι αναφορές την εκφρασθείσα δημοσίως άποψη του Ίωνα όσο αυτός ζούσε, επομένως δεν είναι ούτε θεωρητικά κείμενα που λειτούργησαν τότε στη διαμόρφωση του κλίματος, μήτε εργαλεία πολιτικής και πιθανότατα δεν συμπεριλήφθηκαν ποτέ, ακόμη και αποσπασματικά, στο δημόσιο λόγο του ανδρός.

Ο Ίωνας συνήθιζε καθ’ όλη την περίοδο της σχετικά σύντομης ζωής του να κρατά ημερολογιακές σημειώσεις πολύ άνισες ως προς το ύφος ή τις ιδέες που εκφράζονται σ’ αυτές. Τα ημερολόγιά του, που αφορούν την περίοδο 1902-1920, αποτελούν σημαντικό υλικό για την κατανόηση της διαδρομής και του αγώνα αυτού του ανθρώπου. Ο Δραγούμης ως πολυσχιδής προσωπικότητα με θαυμαστή εντρύφηση σε κάθε τομέα του πολιτισμού (Φιλοσοφία, Λογοτεχνία, Μουσική, Ζωγραφική, Λαογραφία, Ανθρωπολογία κλπ) , εραστής της προσωπικής αναζήτησης-της ατομικής τελείωσης, που εκφράζεται κάποτε και με απαξιωτικό ακόμα τρόπο προς κάθε Ακαδημαϊκή- πανεπιστημιακή-επιστημονική κατάρτιση (ο λόγιος, και επιμελητής εκδόσεων του έργου του, Κλέων Παράσχος τον χαρακτηρίζει ως «φύση καλλιτεχνική, φύση ποιητική»), προσπαθεί μέσα σ’ αυτά τα ημερολόγιά του να καταγράψει κάθε σημαντική στιγμή της πνευματικής του πορείας. Εκεί εξομολογείται τα πάντα «εις εαυτόν». Τον άλλοτε διονυσιαζόμενο και άλλοτε στωϊκό εαυτό του, τον ατελή και τέλειο ταυτόχρονα, τον οποίο και μισεί και αγαπά, καθώς ναρκισσεύεται και επίσης απεχθάνεται, αυτόν που θέλει να κάμει καλύτερο. Κάποτε επιθυμεί να είναι ο άριστος μεταξύ των αρίστων. Ένας «πρίγκηπας» (6) είχε γράψει κάποτε. Μοιραία τυχαίνει λοιπόν στα γραπτά ενός τέτοιου πνεύματος ανήσυχου και ζωηρού να προκύπτουν μύχιες εξομολογήσεις, καταθέσεις ψυχής, αντιπάθειες, θυμοί, αγάπες, έρωτες, σχέδια- ό,τι τέλος πάντων μπορεί να εξομολογηθεί κανείς στον εαυτό του- κάποτε με υπερβολή, με πάθος, με έξαρση. Γιατί όμως ένα τέτοιο κείμενο να λαβαίνει την διάσταση μιας πολιτικής θέσης, μιας κοινωνικής ψυχοστασίας και να χρησιμοποιείται εκ των υστέρων –προφανώς ως υλικό εξόφθαλμης διαστρέβλωσης- όταν μάλιστα δεν μας γίνεται γνωστό παρά μόνο όταν τα γεγονότα που επηρέασαν αυτήν την κρίση έχουν απομακρυνθεί αρκετές δεκαετίες; Εξάλλου η αδιαμφισβήτητη λογοτεχνική υπόσταση του Ίωνα θα μπορούσε ένα σωρό ποιητικές παρεκτροπές και εκρήξεις θυμού να τις αποτυπώσει στο χαρτί αδιύλιστες από κάθε συνετή κρίση, ευπρέπεια ή τακτοποίηση. Αμφιβάλω όμως αν ποτέ ο Ίωνας τέτοιες αποστροφές της σκέψης του θα τολμούσε να τις ξεστομίσει από το βήμα της βουλής, το εκλογικό μπαλκόνι ή το δημόσιο έντυπο. Ενας «γραφιάς» δικαιούται να πει φράσεις ακόμα και σαν την παρακάτω:

(…) Κι εσύ Ελευθέριε Βενιζέλε, βουτυρωμένη φέτα του Περικλή, πεσμένη χάμω από τη μεριά του βούτυρου;
Κι εσύ δεν έχει σημασία ποιός άλλος, όλοι οι άλλοι. Briand- Dato- Boselli σούπα της αναρμοδιότητας μπροστά στα γεγονότα, όλοι εσείς οι αρχηγοί (…) (7)

Μπορεί ο Ίωνας να τολμήσει να κάποτε να σκέφτεται με φανατισμό και άδικα γενικεύοντας: «Οι κρητικοί πάντα ήταν μισθοφόροι» (όταν οργίζεται με τη δράση των ορκισμένων ταγμάτων εφόδου με τους κρητικούς εθελοντές στην Αθήνα και στη λοιπή επικράτεια). Κι αυτό να το γράφει στα ημερολόγια του. Δημοσίως όμως δεν διετύπωσε κάτι τέτοιο ποτέ.
 Οι φράσεις που επιλέχθηκαν από τον κ. Αγτζίδη μπορεί να μας επιτρέψουν να κατανοήσουμε ή και να εξηγήσουμε ίσως συμπεριφορές και στάσεις, να δομήσουμε μια ιδέα για την προσωπικότητα του συγγραφέα τους αλλά δεν μας επιτρέπεται να τις χρησιμοποιούμε με ανακρίβεια και να τις… βαφτίζουμε ως -δήθεν- αποσπάσματα «λόγων» του Δραγούμη...

Εξάλλου -για να επικαλεσθώ και την μαρτυρία ενός έγκριτου ιστορικού -του Γ. Κορδάτου- ο Ίωνας δεν υπήρξε ποτέ φανατικός μήτε μονόχνωτος ή σε λήθαργο μέσα στην «ουτοπία του»:

«Όσο όμως κι αν διαφωνούσαμε, δεν κόψαμε τις σχέσεις. Ο Δραγούμης, αν και δεν ήταν λαϊκός τύπος και κρατούσε πάντα το ύφος του αριστοκράτη, δεν ήταν αντιπαθητικός. Τραβούσε το συνομιλητή του, γιατί στο βάθος ήταν ένα ιδεαλιστής που πίστευε σ’ αυτά που σκεφτόταν και έλεγε. Προσπαθούσε όσο μπορούσε να μην πειράξη να μην πικράνη. Και πάντα φρόντιζε να μην του ξεφύγει κανένας πειραχτικός λόγος. Οι ιδέες του αλλουνού του ήταν σεβαστές. Ο Ραμάς κοίταζε να κάνη πνεύμα και να γελοιοποιήσει τις σοσιαλιστικές ιδέες, ο Δραγούμης τις συζητούσε με ηρεμία. Βέβαια σαν άνθρωπος, και θύμωνε και εξάπτονταν, μα δεν ήταν κακός και επιθετικός.
(…) Ο πολιτικός και κομματικός φανατισμός, όταν μαθεύτηκε η απόπειρα κατά του Βενιζέλου που έγινε στη Γαλλία, διάλεξε έναν από τους καλλίτερους και τιμιότερους αντίπαλους του Βενιζελισμού για να τον θυσιάσει στο βωμό του μίσους και της αντεκδίκησης» (8).


***


Ένας τιμητικός τόμος που εκδόθηκε στα 1978 αποτέλεσε για μένα μια ευχάριστη έκπληξη για τη αποδοχή του Ίωνα από αξιόλογη μερίδα του πνευματικού κόσμου (9). Έκπληξη -οδυνηρή- τότε είχε αποτελέσει ένα κείμενο του μακαρίτη τώρα πια καθηγητή της Παντείου Γ.Δ. Δασκαλάκη που συμπεριλαμβάνονταν ανάμεσα στα τιμητικά -υμνητικά σχεδόν- υπόλοιπα του τόμου. Στο απίθανο κυριολεκτικά εκείνο κείμενο (το οποίο τυχαίνει να είναι επίσης και απελπιστικά εκτενές- το εκτενέστερο όλων όσων συμπεριλαμβάνονται στον τόμο καθώς χρειάστηκε 25 σελίδες ενώ τα κείμενα των υπολοίπων αναπτύσσονται σε 3-4 σελίδες ) αναφέρονται μεταξύ άλλων και τα παρακάτω:

Η πολιτική ιδεολογία του Ίωνος Δραγούμη φαίνεται και με πρόχειρη ματιά ότι σήμερα έχει ξεπεραστεί. Δεν γνωρίζω αν βρίσκονται στην Ελλάδα έστω και λίγοι συνειδητοί οπαδοί της (sic) ή κι αν ακόμα υπάρχουν πολλοί που τη γνωρίζουν, την καλλιεργούν και την αποδέχονται. Η απήχησή της στους νέους είναι σχεδόν ανύπαρκτη ή μηδαμινή και το έργο του Δραγούμη έχει ουσιαστικά ξεχαστεί.

Ακολουθούν άλλες (10) σχεδόν σελίδες θεωρητικής ανάλυσης των όρων Εθνικισμός- Εθνοκεντρισμός- Εθνολατρεία και της ιδεολογικής τοποθέτησης του Ίωνα μέσα στο πλαίσιο αυτό. (Καθίσταται σαφής ο στόχος της ανάλυσης αυτής). Αποκορύφωμα της σκέψης του καθηγητή αποτελεί η προσπάθεια ιχνηλάτησης ενός ψυχογραφήματος και η ψυχαναλυτική ταξινόμηση της προσωπικότητας του Ίωνα τον οποίον εντάσσει στην «Αυταρχική προσωπικότητα ή στον αντιδημοκρατικό τύπο» (σχεδόν έξη σελίδες για να ειπωθεί κι αυτό) ενώ νόστιμη έως διασκεδαστική είναι και η κατάληξη (στη σελ. 35 του τόμου) αυτής της περιπετειώδους αναζήτησης των πηγών του ποταμού:

«Ισως να πρόκειται για απλή σύμπτωση, αλλά γι΄ αυτό και μόνον δεν θα ήθελα να το παραλείψω. Έχει υποστηριχτεί, χωρίς σοβαρό εμπειρικό υλικό, όπως τουλάχιστον ξέρω, ότι οι αυταρχικές προσωπικότητες πάσχουν από δυσκοιλιότητα και ότι αυτό επηρεάζει σε κάποιον βαθμό τη διαμόρφωσή τους. Ο Δραγούμης γράφει: «Νομίζω όμως πως το καθάρσιο είναι αρκετά καλό γιατρικό. Δεν γιατρεύει τα πάντα, αλλά σε καθαρίζει για λίγο καιρό και είναι τόσο εύκολο να ξαναπάρεις κι άλλο, άμα νοιώσεις πως δεν είσαι καθαρός και το στομάχι σου είναι βαρύ».

Και ο καθ. Δασκαλάκης προχωρεί: 

«Απ’ ότι δύναται να διαπιστώσει κανένας κι η καθαρά πνευματική- πολιτική απήχηση του Δραγούμη ισούται τω μηδενί. Με δυσκολία θα μπορούσε να ονομάσει κι έναν έλληνα στοχαστή που έχει επηρεαστεί ή έχει κάποια στενή πνευματική συγγένεια μαζί του».  

Καταλήγει δε -με την ίδια πάντοτε ακατάσχετη φλύαρη και ανερμάτιστη γραφή του- στο («επιτάφιο») τομίδιο: 

«Τι ήταν τελικά ο Ίωνας Δραγούμης; Ενας ειλικρινής και τίμιος αποτυχημένος. Αποτυχία στην εκτίμηση του εαυτού του. Αποτυχία στην επιλογή των ιδεών του. Αποτυχία στη σύγκρουση με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Αποτυχία και στον άδικο θάνατό του. Παρ όλ’ αυτά ή αποτυχία δεν είναι πάντα αρνητική. Συχνά σταματάει τις αδικαιολόγητες ηρωοποιήσεις, εμποδίζει την παρηγορητική θυματολατρεία και βοηθάει να γνωρίσουμε από πιο κοντά το Ανθρώπινο στην πιο βαθιά, στην τραγική του ουσία».

Σκέφθηκα τότε: Μα πως είναι δυνατόν να συμπεριλήφθηκε αυτό το κείμενο ανάμεσα στα αξιοπρεπή υπόλοιπα; (Αυτή η ολότελα λιβελογραφική προσέγγιση με τον μανδύα της επιστημοσύνης και της σοβαροφάνειας;). Οποιοσδήποτε άλλος, αν είχε επιμεληθεί και συντονίσει μια παρόμοια έκδοση, θα το είχε απορρίψει πρώτα λόγω της ανοικονόμητης έκτασής του και δεύτερον λόγω της ολοφάνερης κακοήθειας και της φλεγόμενης εμπάθειας που το διατρέχει απ’ άκρου σ’ άκρον απέναντι στον Ίωνα Δραγούμη. Σε κάποια στιγμή αποφάσισα κιόλας να δεχτώ πως η πρόσκληση και συμμετοχή του συγγραφέα ανάμεσα στην ομάδα των υμνητών του έργου και της ζωής του Ίωνα έγινε ακριβώς για να εκθέσει τον ίδιο τον καθ. Δασκαλάκη και να πλήξει θανάσιμα την αξιοπιστία του. ΄Ισως λοιπόν για να τον εκθέσουν (γνωρίζοντας ήδη τις δηλητηριώδεις απόψεις του) οι συνεργάτες του τόμου τον κάλεσαν στην ομάδα τους…

Την απάντηση όμως στα ερωτήματά μου και στις υποθέσεις έμελλε να λάβω τούτες τις μέρες καθώς -με αφορμή την απάντηση που ετοίμασα για τον κ. Αγτζίδη- εδέησα να αναζητήσω και τον τόμο της «Ευθύνης» τον αφιερωμένο στα 40 χρόνια από τον θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου. Εδώ «ο μέγας (ψυχ)αναλυτής» χρειάζεται μονάχα 14 σελίδες για να υμνήσει ακατάσχετα και επίμονα τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Πάντως κι εδώ στέκουν περισσότερες από αυτές που χρειάστηκαν φέρ’ ειπείν ένας Κωνσταντίνος Τσάτσος ή ο Αλέξης Μινωτής.

Δεν παραλείπει στο κείμενο αυτό να αναλύσει την προσωπικότητά του «Εθνάρχη». Αφού κάνει μια περίεργη συσχέτιση (έχει μόλις φαίνεται ανακαλύψει και την Ψυχανάλυση και το πόσο μοντέρνο στέκει να παραθέτεις ανάμεσα στα κείμενά σου πετράδια από τις επινοήσεις της καινούργιας επιστήμης που σάρωνε εδώ και μισόν αιώνα στην Ευρώπη τα όνειρα και την τέχνη των υπερρεαλιστών αλλά και όλων των μοντέρνων συγγραφέων, ποιητών και φιλοσόφων) του «Εθνικισμού» με την άρνηση του Οιδιπόδειου συμπλέγματος, την στροφή στη μάνα γη και στο χώμα, επιστροφή στη μήτρα, σε αναζήτηση της μητέρας. Κι εκεί πια το αφήνει αναπάντητο, ξεκρέμαστο ρούχο και ατακτοποίητο γιατί δεν μπορούμε προφανώς να φανταστούμε τον σεβάσμιο Εθνάρχη ν’ αναζητά τη σκιά της μάνας του…

Αυτόν φυσικά τον εντάσσει στην… «Δημοκρατική προσωπικότητα» παραλείπει όμως να συμπληρώσει πως ένα άτομο με τόσο γνήσιες δημοκρατικές πεποιθήσεις (όπως ο υμνούμενος) φυσικά και δεν υποφέρουν ποτέ από… δυσκοιλιότητα. Δεν φαίνεται όμως να βρήκε σε ημερολογιακές σημειώσεις του Ε. Βενιζέλου κάτι τόσο… ανθρώπινο -όπως συνέβη με τον Ίωνα- ώστε να μας το κοινοποιήσει προς επίρρωσιν της θεωρίας του. Και το υμνητικό κείμενο καταλήγει με το χ ά ρ ι σ μ α το οποίο ο Θεός δώρισε στον Εθνάρχη (συγχωρήστε με για τα… επιφωνήματα- παρεμβολές ανάμεσα στην αποφώνηση του καθηγητή: 

«Μόνον οι χαρισματικοί ηγέτες, δημιουργήματα των περιστάσεων, δύνανται να είναι ταυτόχρονα και δημιουργοί των δυνατοτήτων που θα τους επιτρέψουν να γίνουν «κύριοι» των περιστάσεων. Δεν υπάρχει επιστημονική εξήγηση του φαινομένου (έτσι συμβαίνει με τα θαύματα ή τα έξωθεν επιβεβλημένα και για τούτο θαυμάσια). Το διαπιστώνει και το θεωρεί απλώς ο ερευνητής ή ο θαυμαστής (φαντάζομαι αυτός κυρίως!) στους πραγματικούς ηγέτες των λαών. Το ζει και το αισθάνεται στον Ε λ ε υ θ έ ρ ι ο Β ε ν ι ζ έ λ ο». (Ζήτω!!!).

Ανέφερα όλα τα παραπάνω γιατί το κείμενο του κ. Αγτσίδη μου έφερε στο νου αμέσως το κείμενο αυτό του Γ.Δ. Δασκαλάκη. Παρουσιάζουν και τα δυό μια αγαστή ιδεολογική σύμπλευση και συμμετρία στην στόχευση και χαρακτηρίζονται από την ίδια επιθετική και αφοριστική διατύπωση. Σχεδόν ολοκληρώνει μια «διατεταγμένη» υπηρεσία αποκαθήλωσης ο κάθε συγγραφέας για δικούς του λόγους. Υπάρχει όμως μια minimum συμμαχία στη βάση του να συγκριθούν :
 
Ο -δήθεν- νάνος και σχεδόν ανύπαρκτος πολιτικός Ίωνας από τη μια- κι απέναντι ο γίγαντας του Ψηλορείτη -και φυσικά Μέγας- Βενιζέλος. Ο αποτυχημένος της ζωής, της Τέχνης, της διανόησης και της πολιτικής (που ακόμα και στον τρόπο του θανάτου του κατά τον Δασκαλάκη δεν τα κατάφερε) από τη μια -ο επιτυχημένος ηγέτης και μέγας πολιτικός ανήρ από την άλλη. Ο «αυταρχικός - αντιδημοκρατικός τύπος» και ο «Δημοκρατικός- φιλελεύθερος» Εθνάρχης. Ο ατάλαντος που δεν ενέπνευσε κανέναν στους μέλλοντες χρόνους (η παρακαταθήκη του άλλωστε «ισούται τω μηδενί» όπως ισχυρίζεται ο Δασκαλάκης, ενώ «μέτριο διανοούμενο» τον βρίσκει ο Αγτζίδης).  Σ ύ γ κ ρ ι σ η λοιπόν ουδεμία υπάρχει. Η σ ύ γ κ ρ ο υ σ η δε απεδείχθη οδυνηρή (και μοιραία) για τον Ίωνα. Τα συμπεράσματα σαφή: «Σιχτίρι» στον έναν. Δόξα παντοτινή και αίνος στον άλλον!

Θυμάμαι τη θυμόσοφη ρήση ενός λαϊκού ανθρώπου: «Ξέρετε, στη Θεσσαλονίκη η οδός Βενιζέλου και η οδός Ιωνος Δραγούμη είναι δυο παράλληλοι και αντίθετης κατεύθυνσης μονόδρομοι. Ο ένας μόνον ανεβαίνει ο άλλος μόνον κατεβαίνει». Τι παρατήρηση! Ακόμα και τα μνημεία τους βρέθηκαν κάποια στιγμή στη συμπρωτεύουσα σε παράλληλες πλατείες. Ο μαρμάρινος ανδριάντας του Βενιζέλου στην πιο μεγάλη πλατεία της πόλης επιβάλλεται πάνω της και εποπτεύει. Ο ωραίος χάλκινος ανδριάντας του Ίωνα, με την πριγκηπική εμφάνιση κι εκείνη τη μπέρτα ριγμένη στους ώμους, στη μικρή πλατεία Μακεδονομάχων επί της Αγίας Σοφίας, αποσύρθηκε εδώ και χρόνια προς χάριν των εργασιών για την κατασκευή του Μετρό της πόλης. Είμαι σχεδόν βέβαιος πως δεν θα υπάρχει πια θέση στην πλατεία εκείνη -και σε καμιά άλλη- γι’ αυτόν όταν κάποτε το έργο τελειώσει. Δρόμοι παράλληλοι και αντίθετοι. (Κι ο αποσυνάγωγος Ίωνας...).

Σέβομαι την ανάλυση και διατύπωση, σύμφωνα με την ιδεολογία και την οπτική του για τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις που εξελίχθηκαν στην περιοχή από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα -και που ακόμη συνεχίζονται- καθώς και τα δυναμικά κοινωνικά γεγονότα που διαδραματίσθηκαν στην πορεία όπως τα παρουσιάζει ο κ. Αγτζίδης. Αδυνατώ όμως να κατανοήσω γιατί επικεντρώνεται τόσο άδικα και μονόπλευρα (κάποτε μάλιστα με αληθινή συκοφαντική διάθεση και απρέπεια) στο ρόλο που διαδραμάτισε ο Ίωνα Δραγούμης και οι ιδέες του στις εξελίξεις αυτές.

Παραθέτω παρακάτω κάποια αποσπάσματα από την ιστορική ανάλυση του κ. Αγτζίδη (οι έντονες υπογραμμίσεις δικές μου):
 Ο Ίων Δραγούμης υπήρξε μια από τις ενδιαφέρουσες φυσιογνωμίες του βαλκανικού ελληνισμού.
 (…) προσπάθησε στο μέτρο των δυνατοτήτων του να συγκροτήσει ένα ουτοπικό σύστημα επιβίωσης του ελληνισμού
 Ο Δραγούμης θα παραμείνει προσκολλημένος στις εκτός τόπου και χρόνου εμμονές του (…)
 Ο Δραγούμης δεν μπορεί να κριθεί ως διανοούμενος γιατί ο ίδιος θεωρεί ότι του λείπουν εκείνες οι αναγκαίες γνώσεις για να κατανοήσει τη λειτουργία των κοινωνιών. Δεν μπορεί να κριθεί ούτε ως ένας ονειροπόλος ιδεαλιστής, γιατί ο ίδιος πάλι εκτός από μαχόμενος διπλωμάτης είναι, αλλά και δηλώνει, «πολιτικός»
 Ο Δραγούμης δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο, που υπάρχει πίσω από τις ενδοελλαδικές συγκρούσεις, ούτε το διακύβευμα της συμμετοχής του ελληνισμού στο νέο υπό διαμόρφωση μετα-οθωμανικό κόσμο. Αντίθετα, φαίνεται ότι συντάσσεται ολόψυχα με την πολιτική των Επίστρατων. Για τον Δραγούμη «λαός» στα κείμενά του, είναι μόνο οι μοναρχικοί παλαιοελλαδίτες. Καμιά λέξη συμπάθειας δε θα γραφτεί για τα άτυχα εκείνα θύματα του Διχασμού, που η πολιτική των Νεοτούρκων είχε οδηγήσει ως πρόσφυγες και ικέτες στην ελεύθερη Ελλάδα
Ίσως η συμβολικότερη κίνηση του Δραγούμη στα Νοεμβριανά10, που αποδείκνυε πλέον ότι είχε ωθηθεί σε μια φανατική υποστήριξη του μοναρχισμού και των πρακτικών του, φαίνεται να είναι η εγκατάλειψη της έως τότε συντρόφου του Πηνελόπης Δέλτα, της οποίας ο πατέρας είχε συλληφθεί από τους αποθηριωμένους Επίστρατους.
 Η «Μικρά πλην έντιμος Ελλάς» με λιγάκι σοσιαλισμό πλέον, φαίνεται να είναι η νέα του πρόταση. Για τον Δραγούμη το μικρασιατικό εγχείρημα αποτελεί «ιμπεριαλισμό». Κατά συνέπεια, εάν δεν είχε δολοφονηθεί και ζούσε, είναι πιθανότατο ότι σε πολιτικό επίπεδο θα πρωτοστατούσε στην παράδοξη προεκλογική αντιπολεμική «βασιλο-κομμουνιστική» συμμαχία, η οποία έτσι κι αλλιώς διαμορφώθηκε στην Αθήνα στη βάση της κοινής αντίληψης για τα μικρασιατικά.
Ο Δραγούμης έφυγε, άδικα, νωρίς! Δεν πρόλαβε να δει τη Μεγάλη Καταστροφή που προκάλεσε η πολιτική που και ο ίδιος υποκίνησε (11).
Κανείς δεν μπορεί να προδικάσει εάν θα άλλαζε τις απόψεις του ή εάν θα συνέχιζε να πιστεύει ότι η νέα συμφορά για το «λαό», όπως τον εννοούσε στα κείμενά του το Φεβρουάριο του ’19, παρέμεναν οι Μικρασιάτες, οι νησιώτες και οι Κρητικοί. Μόνο που τώρα οι Μικρασιάτες θα είχαν μετατραπεί σε ενοχλητικούς «τουρκόσπορους» πρόσφυγες, για τους οποίους οι παλιοί του φίλοι θα ζητούσαν να φορέσουν υποχρεωτικά κίτρινο περιβραχιόνιο για να τους ξεχωρίζουν από τον «λαό».

Έτσι κλείνει το κείμενο. Και στις σημειώσεις που το συνοδεύουν βρίσκεται «η χαριστική βολή»:
 Η δολοφονία θα «διασώσει» τη φήμη του Δραγούμη. Ειδάλλως το πιθανότερο ήταν να πέσει στην αφάνεια ως ιστορικό πρόσωπο, όπως ο Αθ. Σουλιώτης-Νικολαϊδης (12). Με τη δολοφονία, «αγιοποιήθηκε» ένας μέτριος διανοούμενος, που αγνοούσε απολύτως τις πραγματικές ανάγκες της εποχής που ζούσε.
Ήδη οι όροι «αντινομίες» και «ανορθολογισμοί» μοιάζει να επιστρέφουν πια στον συγγραφέα του κειμένου... Δεν μπαίνει λοιπόν διόλου στον κόπο (αφού απαξιεί) να κρίνει τον Ίωνα ως διανοούμενο (αν και παραδέχεται πως μάλλον θα πρέπει να ήταν «μέτριος»…), μήτε ως ιδεαλιστή αλλά μονάχα ως πολιτικό. Για το αν αγάπησε ο Ίωνας το λαό του και το αν «θεώρησε μονάχα τους μοναρχικούς και παλαιοελλαδίτες σαν Έλληνες» αυτό δεν χρήζει απαντήσεως. (Κι έτσι επιστρέφεται ως «ανεπίδοτο» ή και «απαράδεκτο» με τη σήμανση που σφράγιζαν τις επιστολές τα πάλαι ποτέ ΤΤΤ -οι πρόγονοι των σημερινών ΕΛΤΑ- ).

Χάρηκα που αυτές τις μέρες που γίνηκα πρέσβυς δημοσιεύτηκε και κυκλοφορεί η μελέτη μου για τον «Ελληνικό πολιτισμό». Κάποιος γελοίος όταν την είδε, είπε σε κάποιον άλλο για να τ’ ακούσω εγώ. «Τώρα που έγινε πρέσβυς ο κ. Δ.(ραγούμης) πρέπει ν’ αφήσει τη δημοτική και να γίνει καθαρευουσιάνος» Και ’γω αποκρίθηκα με περίσσια ειρωνεία.
«Μάλιστα!».
(Ι.Δ. Φύλλα ημερολογίου, Μάης 1914)



***


Την Πηνελόπη Δέλτα και βέβαια ο Δραγούμης δεν την... «εγκατέλειψε» ποτέ! Μάλιστα συνέβη ακριβώς το αντίθετο… οκτώ χρόνια νωρίτερα κι ούτε βέβαια μ’ αυτόν τον δήθεν συμβολικό τρόπο που θέλει να παρουσιάσει ο κ. Αγτζίδης (με αφορμή τα «Νοεμβριανά» του 1916) μα για άλλους ολότελα διάφορους λόγους (συμβατικούς, πρακτικούς, ηθικούς κλπ) η Πηνελόπη Δέλτα ζητάει επίμονα από τον Ίωνα να χωρίσουν.

Ας δούμε λοιπόν τι γράφει με ημερομηνία 4 Ιουλίου 1907 ο Ίων Δραγούμης:

Με λέει πάλι να μην της γράφω, κι επιμένει, δεν ξέρω γιατί. Θέλει να μ’ αφήσει ελεύθερο, ή είνε κουρασμένη, ή δεν την αρέσει να γράφη κρυφά από τον άνδρα της. Θυμούμαι πριν δυό χρόνια τι πυρωμένες μέρες ήταν τούτες η πρώτες του Ιουλίου. Στις 6 του μηνός της είπα καθαρά πως την αγαπώ.

Στα 1908 (18 Ιανουαρίου) στο ημερολόγιό του (13) γράφει:

Θέλει να ζήσει κοντά στον άντρα της και στα παιδιά της. Δεν έχω ίσως δικαίωμα να την ταράξω εγώ όσο κι αν την αγαπώ.
Με λέει να πιστεύω και να ελπίζω. Και λέει πως είνε για πάντα δική μου και πονεί έως θανάτου «Μα Έλπιζε-δεν σ’ άφησα.». Πως μ’ αρέσει αυτό ότι με θέλει δικό της και δε μ’ αφήνει. Αλλά μια μέρα ύστερα δε λέει τίποτε τέτοιο, μόνο με παρακαλεί να μην της στείλω τίποτε πια.

Την ίδια χρονιά (22 Ιουνίου) ο Ι.Δ. σημειώνει από το γράμμα της Πηνελόπης:

«Έχεις δύναμη, Ίων μου, και έχεις και όνειρα και δουλειά δεν μπορείς να πνίξεις εκεί μέσα την αγάπη σου; Άφησέ με να πάγω στα παιδιά μου, Ίων μου, μ’ έχουν ανάγκη και εκεί είνε το καθήκον μου ότι άλλο και αν πούμε είνε φαντασίες… Έχω μέσα μου μια απέραντη και ήσυχη απελπισία… παραδώσου στη δουλειά σου, άφησέ με εμένα, κάμε το από αγάπη για μένα (…)

Η σχέση αυτή καταλήγω να πιστέψω, μελετώντας καλά το αδρό ψυχογράφημα και των δυο, καθώς και τις ημερολογιακές τους καταθέσεις, υπήρξε δυνατή, τρικυμιώδης δεν θα πρέπει ποτέ να ολοκληρώθηκε ερωτικά . Παρέμεινε πάντοτε μάλλον στο καθαρά «Πλατωνικό» στάδιο. Η Πηνελόπη Δέλτα αργότερα πληγωμένη και από την σχέση του Ίωνα με την Μαρίκα Κοτοπούλη, δέσμια όμως κυρίως των δικών της κοινωνικών συμβάσεων, υποχρεώσεων και δεσμεύσεων, ολότελα αδύναμη να επαναστατήσει τη ζωή της, προβαίνει σε κάθε λογής «υστερικές» εκδηλώσεις (φοράει παντοτινά μαύρα «για να θρηνεί τον έρωτά της» και δεν τα βγάζει από πάνω της μέχρι το 1941 οπότε και αυτοκτονεί στην κατοχική Αθήνα), απειλεί με απόπειρες ή και πραγματοποιεί ακόμα κατά περιόδους κάποιες αποτυχημένες -σχεδόν πάσχει από κάποιου είδους «Μιθριδατισμό» αφού με τις -μη θανατηφόρες- δόσεις λάβδανου (που ήταν και το προσφιλέστερο σ’ αυτήν μέσον) έχει αποπειραθεί πάρα πολλές φορές να δώσει τέλος στη ζωή της . 

Στην τελική φάση της σχέσης τους προσπαθεί -οι ισχυροί «ψυχικοί μηχανισμοί άμυνας» ενεργοποιούνται- να αντικρούσει τις θέσεις του Ίωνα λέξη τη λέξη, βήμα προς βήμα γκρεμίζει το είδωλό του, και στέκεται ύστερα στην «άλλη όχθη» -αυτήν που κατά τη γνώμη της έχει το άγιο δίκιο- στο διχασμό, κάποτε μάλιστα παραποιεί στα ημερολόγια της τα λόγια του Ίωνα, που έχει αντιγράψει από δικά του χειρόγραφα (ο Ίωνας της δίνει συχνά τα γραπτά του κι εκείνη μάλιστα σημειώνει πολλές φορές στα περιθώρια των φύλλων τις εκδηλώσεις της αγάπης της), και οδηγείται στο να ερμηνεύει κατά το δοκούν όλες τις επιλογές του.
Το μυαλό της τον διαγράφει (ο Ίωνας βρίσκεται πλέον «απέναντί» της). Η ψυχή της όμως όχι (ο Ίων κατοικεί -για πάντα- «μέσα» της) (14). 

Οι εικοτολογίες για το τι θα γινόταν και που θα καταντούσε ο Δραγούμης αν ζούσε δεν μοιάζει να έχουν κανένα νόημα. Εγώ θα μπορούσα να ισχυρισθώ πως αν ζούσε μέχρι το 1922 ο Ίωνας, οι «έξη» (άρον-άρον) εκτελεσμένοι θα ήσαν οπωσδήποτε… επτά καθώς ανάμεσά τους θα είχε προστεθεί κι ο ίδιος ή να ισχυρισθώ ακόμη -και πάλι δίκιο θα έχω- πως ίσως θα αναδεικνύονταν σε ιδρυτή της Σοσιαλδημοκρατίας στη χώρα μας κι όχι του «μοναρχοφασισμού» όπως έχουν κιόλας πεισθεί ορισμένοι. Ο κ. Αγτζίδης πάλι με τη σειρά του θα έχει κάθε δίκιο να τον βλέπει, μαζί με τους («αποθηριωμένους») «επίστρατους», «στη γύρα» για να ξεκάνουν Μικρασιάτες που θα φορούν το κίτρινο περιβραχιόνιο… Αργότερα ίσως… κι εγώ δεν ξέρω τι άλλο ακόμη χειρότερο θα μπορούσαμε να προβλέψουμε γι’ αυτόν!  Ο θάνατος όμως έχει βάλει τέλος σε όλα τα σενάρια. Και δεν θα τον κρίνουμε τον Ίωνα για όσα… «επρόκειτο να πράξει αν ζούσε» που θα βόλευαν κι άλλο βέβαια την φανερή μας αντιπάθεια για ’κείνον!

Ας δούμε όμως τι σημειώνει και η Πηνελόπη Δέλτα στα ημερολόγιά της που με τον τίτλο «Ίων Δραγούμης» κυκλοφόρησαν το 2008 σε επιμέλεια Α.Π. Ζάννα, από τις εκδόσεις Ερμής (15). Στο απόσπασμα αυτό αποκαλύπτεται -αθέλητα ίσως, όμως ξεκάθαρα- ένας σημαντικός λόγος αντιπάθειας και εχθρότητας του Ίωνα Δραγούμη προς τον Ελευθ. Βενιζέλο και την «υποχωρητική» -κατά τον Δραγούμη πάντοτε- πολιτική του:

«Ο μεγαλοϊδεάτης Κρητικός έβλεπε μακρύτερα. Μα ο λεπτολόγος, υπερευαίσθητος, πατριώτης πονούσε τα Ελληνικά μέρη που θα ’παιρναν οι Σλάβοι, και πικραίνουνταν όλο και περισσότερο. Και προσάπτει του Βενιζέλου πως έβγαλε τον Τούρκο κι έφερε κοντά μας και μέσα μας το Βούλγαρο. Και βλέπει πεθαμένη την «Μεγάλη Ιδέα» ενώ αρχίζει να πραγματοποιείται. Και στις 24 Δεκεμβρίου 1912 γράφει:

Προχθές την νύχτα γυρεύαμε να βρούμε με τον υπουργό ποιόν να στείλουμε διοικητή στην Κορυτσά. Ήμουν γεμάτος από βασταγμένο θυμό για την υποχωρητική ολιγάρκεια του κ. Βενιζέλου, που παραχώρησε μονομιάς του Δάνεφ του Βούλγαρου τις Σέρρες, Καβάλα, Δράμα, Μοναστήρι, Γευγελή, Γουμένισα, Δοϊράνη, Κιλκίς και άλλα τόσα μέρη. Του είπα «Στείλε με μένα στην Κορυτσά. Βαριούμαι να μένω εδώ και να σας βοηθώ σε μια πολιτική που δεν μπορώ να συμφωνήσω κι εγώ. Δεν έχω την υποχωρητική διάθεση του κ. Βενιζέλου. Για την πιθανή μελλοντική ομοσπονδία θυσιάζει τα πραγματικά εθνικά δικαιώματα, και μάλιστα χωρίς ανταλλάγματα κτλ. κτλ. κτλ. Ξέσκασα! Ναι ξέσκασε. Μα μόνο εκεί στάθηκε. Ήταν πολύ νέος ή πολύ sectaire (αιρετικός), στην ιδέα της «φυλετικής πολιτικής» που τον εμπόδιζε να δει σαν ένα Βενιζέλο (…) Ξέσκασε. Μα δεν επέτυχε το σκοπό του, ούτε πήγε στη Κορυτσά. Γιατί; Γιατί δεν τον έστειλαν. Ίσως να μην επέμεινε όπως τ’ ομολογεί αργότερα, ν’ αφήσει την «αγαπημένη» του.

Πόση αλήθεια ξεπηδάει από αυτήν την γυναίκα έτσι όπως μεταφέρει κάποτε με ασυναγώνιστη μικρότητα, φαρμακερή ειρωνεία (τέλεια δικαιολογημένη από την πλευρά της πληγωμένης ερωτικά γυναίκας). Τον αδικεί τον Ίωνα και ταυτόχρονα αφήνει να βαθαίνει μέσα της η πληγή. Μέχρι το 1920 παραμονές του θανάτου του θα έχει ολοκληρωθεί και η αποκοπή των πνευματικών της δεσμών μ’ εκείνον. Θα αναπτύξει -σύμφωνα με τις επιταγές και του ισχυρού και αδέκαστου πατέρα της- σχέση ζωής με τον εθνάρχη που εκείνη ακριβώς την περίοδο εξορίζει στην Κορσική ή τη Σκόπελο τον παλιό της αγαπημένο (αρκεί που τον παίρνει μακριά και από τη Μαρίκα!). Κι ούτε ένα δημόσιο δάκρυ, ούτε μια σελίδα στο ημερολόγιό της για το θάνατό του. Αλλά πώς να γίνει αυτό αφού κατηγορείται ο ίδιος ο πατέρας της γι’ αυτόν το φόνο (και ίσως ακόμα καλύτερα αφού μια για πάντα τον χάνει η «αγαπημένη του», «αυτή που τρώει κεφτέδες» (16)...).

Στις σημειώσεις του άρθρου του με αριθμό 16 ο κ. Αγτζίδης αναφέρει:

Ο Δραγούμης εμφανίζεται με έναν υποτιμητικό έως και ρατσιστικό λόγο κατά των Μικρασιατών, των νησιωτών της Μυτιλήνης …
(…) Ιδιαιτέρως βρίσκονται στο στόχαστρό του και οι Κρητικοί: «Έχει και τους Κρητικούς που ήταν πάντα μισθοφόροι».

Ο Ίωνας δεν εκφράστηκε βέβαια δημοσίως ποτέ με αυτόν τον σκαιό και απαξιωτικό τρόπο για τα τάγματα των μισθοφόρων κρητικών που -«αποθηριωμένοι» και αυτοί- τρομοκρατούσαν την Αθήνα ούτε αδιαφόρησε -με ρατσιστικό μάλιστα μένος- για τα πάθη των αδελφών Ποντίων και Μικρασιατών (17). Και καθόλου δεν πρόκειται για «λόγο», όπως αναφέρει ο ιστορικός, γιατί απλούστατα οι φράσεις αποτελούν απόσπασμα από τα «Φύλλα Ημερολογίου», (τόμος ΣΤ, σελίδα 42) όπου αναφέρεται με ημερομηνία 12 Φεβρουαρίου 1919: Το κείμενο όμως αυτό τυπώθηκε και κυκλοφόρησε τον… Δεκέμβριο του 1987 (!!!).
Τότε για πρώτη φορά λοιπόν έμαθε το ελληνικό κοινό τις επίμαχες και «ρατσιστικές» αυτές απόψεις του Ίωνα Δραγούμη για τους κρητικούς και τους μικρασιάτες…

Με την ευκαιρία όμως αυτή σκέφτηκα να θέσω υπόψη του κ. Αγτζίδη κάτι που πιθανώς έχει διαφύγει της προσοχής του:

Στα ημερολόγιά του -με ημερομηνία 12 Ιουλίου 1915- υπάρχει η φράση: «Να καεί η Αθήνα (πυρπόληση των Αθηνών)».
Ακόμη στα πρώιμα ημερολόγιά του (αυτά της περιόδου του «Μακεδονικού αγώνα») σημειώνει: Ανατίναξιν των Σλαϋικών μοναστηρίων του Αγίου Όρους (…) βουλγαροκτονία (…), κατασκευή συμμορίων αγαθουργών κακούργων.

Άρα και η Αθήνα -και φυσικά- οι Αθηναίοι ήσαν επίσης εχθροί του… Kαι να μην παραλείψουμε βέβαια να οχυρώσουμε στο… «συνασπισμό αντιπάθειας» και τους καλόγερους. Και επίσης, καθώς υπήρξε -και- αμετανόητος Άθεος μέχρι το τέλος, ίσως θα πρέπει να επανεξετασθεί ένας εκ των υστέρων αφορισμός του γιατί όχι και μια «πανορθόδοξη» εναντίον του πανστρατιά…
Μα τι κάθομαι και σας τυραννώ με λόγια αφού στο «Οσοι ζωντανοί» τον ακούσαμε να ξεστομίζει: Έλληνες ελεεινοί, σας σιχαίνομαι!

Πως στεκόμαστε και ασχολούμαστε ακόμα μαζί του;


Όσο για την (θεωρητική) διένεξή του με τον Γ. Σκληρό -τον Μικρασιάτη πύρινο σοσιαλιστή και ιδεολόγο, που προσέβλεπε στην (Πανσλαβική- Πανορθόδοξη)- Πανβαλκανική ομοσπονδία ενάντια το κίνημα των Νεοτούρκων και τον Οθωμανισμό, αξίζει να δει κανείς τον πολιτισμένο αντίλογο πού αντέτεινε από τον «Νουμά» ο Ίων Δραγούμης (με τίτλο: Το Έθνος, Οι τάξεις και ο Ένας στο τεύχος αρ. 271 στις 25 Νοεμβρίου 1907) για να αντιληφθεί το ήθος και το μέγεθος του ανδρός


«Από τότε που διάβαζα το βιβλιαράκι που επιγράφεται Το κοινωνικόν μας ζήτημα, μου ήρθε να ανταποκριθώ ευτύς, γιατί χοροπηδούσε μέσα μου πολλή αντιλογία.
Όχι πως δε λέει σωστά πράματα, μπορεί μάλιστα κι ολάκερο να είναι σωστό και λογικό αλλά κάτι έχει όλο το σύστημα του κ. Σκληρού που δεν έρχεται στην ιδιοσυγκρασία μου.

(…) Θα μιλήσω λίγο σοβαρά με τον κ. Σκληρό που τον εκτιμώ για το καθάριο μυαλό του, και τη ησυχία που συζητεί όλα, και καθίζει στο κάθε τι το σύστημα του. Θα τον ήθελα μονάχα λιγάκι πιο άνθρωπο σωστό και λιγότερο σκλάβο της επιστήμης. Σε κανενός τις θεωρίες ο άνθρωπος δεν ταιριάζει να σκλαβώνεται ούτε στις δικές του. Και της επιστήμης υπάρχουν σύνορα. Πρέπει να τα βλέπει ο αληθινά σοφός.
(…) Πιστεύω πως ένας άνθρωπος μπορεί να αξίζει περισσότερο από τα πλήθη των ανθρώπων. Μ’ αρέσει ο άνθρωπος δεν μ’ αρέσουνε τα πλήθη με τη χοντροκοπιά τους».

Κράτησα τις φράσεις μονάχα αυτές από το εκτενές άρθρο στο «Νουμά» ίσα για ν’ αναδείξω την ευπρέπεια με την οποία εκφράζεται και διαλέγεται δημοσίως ο Δραγούμης, το υψηλό ήθος καθώς και την κοινωνική συνείδησή που του επιβάλλουν να μετέχει σε όλα τα δυναμικά ρεύματα της εποχής. Δεν θέλω να κρίνω το ποιος έχει δίκιο. (Ενδεχομένως ο Γ. Σκληρός. Μα δεν είναι αυτό που με ενδιαφέρει αυτή τη στιγμή).
Από το ίδιο αυτό κείμενο φρόντισε ν’ απομονώσει ο κ. Αγτζίδης την φράση του ΄ Ίωνα «εγώ είμαι πολιτικός» (για να τον κρίνει και μονοδιάστατα να τον καταδικάσει -κατά τη γνώμη του- εύκολα) και το «δεν ξέρω τον Χέγκελ και τη Διαλεκτική». Αυτό διόλου βέβαια δεν σημαίνει πως ο Δραγούμης δεν αναίρεσε στο μέλλον την «πολιτική του φύση» ή πως δεν κάτεχε από φιλοσοφία (επειδή δεν είχε διαβάσει μέχρι τότε Χέγκελ! Είχε ξεσκονίσει για τα καλά όμως παρά πολλούς Πλάτωνα, Σωκράτη, Αριστοτέλη, Σπινόζα, Καντ κ.α. ).

Οφείλω επίσης να θυμίσω εδώ τη φράση του αδελφού του Φιλίππου Δραγούμη στο προλόγισμα του «θεωρητικού» έργου του Ίωνα «Ο Ελληνισμός μου και οι Έλληνες- Ελληνικός πολιτισμός»: 


 «Με το βιβλίο αυτό ο Ίων δεν απευθύνεται σε κανένα κοινόν. Απευθύνεται στον εαυτό του».


Τούτο τα λέει όλα θαρρώ. Κι εκεί ακόμα που μοιάζει να εκπονεί μια θεωρία-κοσμοαντίληψη την κρατά για τον εαυτό του. Δεν την επιβάλλει και δεν απαιτεί να την ασπασθούν. Λίγο μετά μπορεί να την παρατήσει και ν’ ανέβει σ’ άλλο καρυδότσουφλο για την περιπέτεια της ζωής, ψάχνοντας διαρκώς.


«Είπα στον ακόλουθό μου- Τι με συγκρίνετε με τους άλλους; Εγώ δεν είμαι διπλωμάτης. Άλλη είναι η δουλειά μου εμένα. Το είδα και αυτό, το πέρασα, δηλαδή τη διπλωματία, τώρα μπορώ να πάω παρά πέρα, αλλού.». 
 (Φύλλα ημερολογίου, Μάης 1914)


***
 
Ένα στοίχημα ακόμη αιωρείται. Θα επιτύχουν οι πανταχόθεν προσπαθούντες και ακούραστοι εργάτες στην αποστολή τους; Ως τα τώρα είχαμε να αντιμετωπίζουμε συνήθως με αμηχανία -αντικρίζοντας κάποτε και τα δυσθεώρητα ερέβη της συνοδού βλακείας- είτε την αστείρευτη προπαγάνδα του Ουράνιου τόξου [«Αρχιερέας του αντιβουλγαρισμού και ψευτοήρωας του αντι-Μακεδονικου αγώνα» (18)], την στενή αντίληψη μιας μονολιθικής «αριστεράς» («πρόδρομος του Φασισμού στην Ελλάδα») καθώς και τον ασφυκτικό εναγκαλισμό του Ίωνα από άλλους που με ίδιον όφελος τον προσεταιρίζονται. Παρατηρούμε τώρα και τον κ. Αγτζίδη να αγωνιά και να πασχίζει. Η αγωνία και ο διακαής πόθος του ιστορικού μοιάζει να επικεντρώνονται σε μια αναδρομική συσπείρωση ενός νέου… «εθνικού μετώπου» ενάντια στη μνήμη του. (Αρχικά μάλλον από Ποντίους, Μικρασιάτες, Κρητικούς κι όσους ακόμα -κατά τη γνώμη πάντα του κ. Αγτζίδη- ο Δραγούμης περιφρόνησε, μίσησε, χλεύασε, οδήγησε στην καταστροφή με τις ιδέες του. Στη συνέχεια «όσοι πιστοί»… θα σπεύσουν να προσέλθουν).


Όμως η «Μεγάλη Ιδέα» δεν ήταν του Δραγούμη. (Ούτε όμως και «η μικρά πλην έντιμος Ελλάς» ήταν αγαπημένη του όπως αστόχως αφήνεται να εννοηθεί). «Η μεγάλη Ελλάδα των πέντε θαλασσών και των δύο Ηπείρων» όνειρο ζωής του Κρητικού εθνάρχη -που βέβαια ουδέποτε προέκυψε- (19) παρέσυρε τη χώρα σε μια πορεία που μοιραία οδήγησε σ’ αυτό που τώρα χρεώνεται «ο Ίωνας και οι άλλοι».


Για την «δημοκρατία» βέβαια του Ε. Βενιζέλου δεν θα χρειαστεί να διεξέλθουμε δια μακρών (πραξικοπήματα, δικτατορίες, τρομοκρατία δεν του ήσαν απεχθή ή απευκταία…). Ο Ίωνας εξορίζεται στο Αιάκιο της Κορσικής για δυό χρόνια (μαζί με τους μετέπειτα καταδικασθέντες- ο πρώτος επιτυχώς- εις θάνατον Γούναρη, Μερκούρη, Εσλιν, κ.α) . Μόλις επιστρέφει από εκεί και πριν αποβιβασθεί στον Πειραιά του δίδεται η εντολή για εκτόπισή του στη Γλώσσα της Σκοπέλου. Επιστρέφει στην Αθήνα τον Νοέμβριο του 1919. Προσχωρεί στην «Ηνωμένη Αντιπολίτευση» και τον Ιούλιο (Αύγουστο) του 1920 δολοφονείται στην Αθήνα.

Την επομένη της εκτέλεσης ο Ελευθέριος Βενιζέλος τηλεγραφεί στον Στέφανο Δραγούμη :


«Μανθάνω μετά της πλέον οδυνηράς συγκινήσεως, το δυστύχημα το οποίον σας πλήττει και σας παρακαλώ καθώς και την οικογένειάν σας, να δεχθείτε την έκφρασιν της βαθείας μου συμπαθείας. Δεν δύναμαι να λησμονήσω τας υπερόχους υπηρεσίας τας οποίας ο υιός σας προσέφερεν από της νεότητός του εις την πατρίδα. ΄Ετρεφον ανέκαθεν την ελπίδα ότι επί τω μέλλοντι, θα ηδύνατο να παράσχει και πλέον επιφανείς υπηρεσίας. Ο φρικώδης θάνατός του με βυθίζει εις λύπην».

Δανείζομαι και μεταφέρω από το ημερολόγιο του Φιλίπου Δραγούμη:


-19 του Ιούλη 1917
Κατέβηκα στην Αθήνα. Έγινε σήμερα αρχή της παράνομης Βουλής. Πήγε να μιλήσει ο βουλευτής Κερκύρας Σοκόλης, έξυπνος και θαρραλέος άνθρωπος, μα βουλευτές του Βενιζέλου κι ο Γύπαρης, με στολή αξιωματικού, τον κατέβασαν από το βήμα βρίζοντάς τον. Αυτή είναι ελευθερία και στη Βουλή!


-14 του Αυγούστου 1917
(…) Στη Βουλή του τα είπαν ξάστερα ο Ράλλης, ο Στράτος, κι ο Μπούσιος, μα τον Μπούσιο που τα είπε πιο ξάστερα από όλους τον κατέβασε από το βήμα πάλι ο Γύπαρης (…)


Το τάγμα λοιπόν του θεματοφύλακα της «δημοκρατίας» Παύλου Γύπαρη κι ο ίδιος έδρασαν για πάνω από έξι χρόνια σκορπίζοντας τον τρόμο στην Αθήνα και επιβάλλοντας την… βενιζελική τάξη. Δεν ήταν λοιπόν περίεργο πως απόσπασμα του ίδιου αυτού τάγματος θα διεκπεραίωνε και την υπόθεση της εκτέλεσης του Ίωνα Δραγούμη κατ’ εντολήν του Γύπαρη (που μάλλον υπήκουσεν σε άνωθεν εντολές) εκείνο το καλοκαίρι του 1920. Υπήρχε μια απόφαση με ανοικτή την ημερομηνία θανάτου… Και θα ήταν τυφλός όποιος δεν έβλεπε που το πάει από καιρό ο Γύπαρης και οι «εντολοδόχοι» του!

Ο ηθικός λοιπόν αυτουργός δεν είναι άλλος από τον -«αιφνιδιασθέντα και λυπούμενο βαθύτατα για το δυστύχημα»- Εθνάρχη (20). Ο Παύλος Γύπαρης μαζί με τον Εμμανουήλ Μπενάκη οδηγήθηκαν σε μια δίκη -παρωδία στα 1922 που οργάνωσε το καθεστώς Γονατά- Πλαστήρα και αθωώθηκαν. Ο Π. Γύπαρης αργότερα, καθώς δικάζονταν για το κίνημα του 1935, κατονόμασε κατά την απολογία του ως υπεύθυνο για την εντολή της εκτέλεσης του Ίωνα Δραγούμη έναν γνωστό…μεγάλο εθνικό ευεργέτη!

Όμως οφείλω να προσθέσω κι έναν ακόμα αποφασισμένο για ’κείνη την εκτέλεση. Κι αυτός δεν είναι άλλος από τον ίδιο τον… Ίωνα Δραγούμη! Φρονώ λοιπόν ότι δεν ήθελε να ζήσει άλλο. Και δεν στέκομαι μονάχα στα πεισιθανάτια αποτυπώματα από πολύ νωρίς αυτής της τάσης (μια τάση που τον έφερε τόσο σιμά με την ειλικρινέστατα γαντζωμένη στο θάνατο Πηνελόπη Δέλτα):


-19 Φεβρουαρίου 1907 
Δεν έχω πια τίποτε να κάμω. Είμαι έτοιμος για το θάνατο.

(…) είμαι αδύνατος, είμαι άρρωστος, είμαι άχρηστος… άχθος αρούρης… Ποιός τους είπε να με βγάλουν στον κόσμο; Εγώ δεν παρακάλεσα κανένα να με γεννήσει, λοιπόν τι γυρεύουν από μένα τώρα;
 Τ’ απόγευμα στην Ελευσίνα, στο ναό της Δήμητρας, ήμουν καλά άξιος για τα ελευσίνεια μυστήρια. Τώρα δεν είμαι τίποτε.


-26 Σεπτεμβρίου 1907 
Να σκοτωνόμουν, τι έμμορφα θα ήταν! (Βράδυ μοναξιά στο σαλόνι μου χωρίς ελπίδα, με βαρεμό για την πολιτική και για κάθε ανθρώπινη πράξη και σχέση, γεμάτος λύπη, λύπη, λύπη.) 

-Ιούλιος 1914 
(…) Η ζωή μου δεν έχει σκοπό. Μεγαλόνω σαν το φυτό σαν το δέντρο απλόνομαι και φουντόνω ή συμμαζόνομαι και μαραγκιάζω, μα τίποτε άλλο…(…) απλώ ζώ για να ζώ και ζώ θα πει για μένα ενεργώ και στοχάζομαι και ονειρεύομαι και φαντάζομαι και αισθάνομαι και αγαπώ και νοιώθω και σιχαίνομαι και αποκρούω και δέχομαι. Δε φιλοδοξώ, δε βρίσκω σκοπό, είμαι ωστόσο κάποτε εμπνευσμένος για να ζήσω καλά και ωραία, δηλαδή στα γεμάτα, την άσκοπη ζωή μου. Πρέπει να τη ζήσω αφού μου δόθηκε, μα τίποτε άλλο, και περιμένω ήσυχα να περάσει ο καιρός της.

-Ιούνιος, Αθήνα 1915

 Τώρα νοιώθω καλά όλη την αδειοσύνη της ζωής, τώρα αδιαφορώ τέλεια για την κρίση των ανθρώπων, τώρα μετεωρίζομαι όπως πρέπει από την κοινωνία των ανθρώπων, τώρα τα αντικρίζω όλα τα ανθρώπινα σα σε κινηματογράφο (…)


Όλα τα επόμενα χρόνια αυτό που απομένει σαν αίσθηση από τον Ίωνα είναι ένα κλίμα απόσυρσης και απογοήτευσης που επέτεινε ο Διχασμός και αποτέλειωσαν οι εκτοπισμοί στο Αιάκειο και τη Σκόπελο. Ξαναλέω λοιπόν πως ο Ίωνας δεν ήθελε άλλο να ζει! (Στην οργή των αλλοφρόνων βενιζελικών βρήκε ίσως τη λύση…). Και παρατηρώ τη σιωπή του μετά τα 1916. Τα κείμενά του στις «βασιλικόφρονες» εφημερίδες -όπου καταλήγει να γράφει σε… άπταιστη καθαρεύουσα αυτός ο ακραιφνής δημοτικιστής!- όπως και οι σωζόμενοι λόγοι του στη Βουλή δεν ήταν η φωνή του Ίωνα (21). Ήταν η σιωπή του!

Κλείνοντας θέλω να επικαλεσθώ τα λόγια του αείμνηστου ποιητή Στέφανου Μπεκατώρου ο οποίος στο εισαγωγικό του κεφάλαιο στο «Ανθολόγιο του Νουμά» (22) με τον τίτλο «Ίων Δραγούμης το ξυπνητήρι που ηχεί υπόκωφα ακόμη» γράφει:


«Ωστόσο μόνον όταν εκδοθούν στα πλαίσια μιας κριτικής εκδόσεως τα απαντά του, θα γίνει κατορθωτή η ολοκληρωμένη και ακριβοδίκαιη τοποθέτηση του Δραγούμη, δηλαδή του έργου και της δράσεώς του (διότι τον λόγο του συμπληρώνει αναγκαίως η πράξη) στο κέντρο των πνευματικών και πολιτικών μας πραγμάτων. Τότε θα παύσει επί τέλους η παραμόρφωση, παραχάραξη και η πολιτική ξύλευση της εθνικής του ιδεολογίας και θα δοθεί ακέραιος ο πατριωτισμός του (διότι δεν υπήρξε εθνικιστής, ακόμη και όταν προσδιορίζει ο ίδιος τον εαυτό του ως «εθνικιστή» ή «νασιοναλιστή», όροι που σήμερα δεν του ταιριάζουν)».

Ο χρόνος είναι δίκαιος. Για παράδειγμα. ποιός θυμάται σήμερα τον επικεφαλής του αποσπάσματος λοχία Σαρτζέτη ή τον Παύλο Γύπαρη που πρωτοστάτησαν στην εκτέλεση του Ίωνα; Η μνημοσύνη δεν χαρίστηκε επίσης μήτε στον λιβελογράφο καθ. Δασκαλάκη. («Κανείς δεν τους θυμάται. Δικαιοσύνη!»).

Σήμερα λοιπόν, τόσα χρόνια μετά, τι είναι άραγε αυτό που απομένει από τον Ίωνα; Η ευγένεια μιας ψυχής ανυπότακτης, η αγωνία του ανθρώπου που προσπαθεί να κατανοήσει και να υπερβεί την τραγική του φύση. Το όποιο έργο του εθνικό, λογοτεχνικό, διανοητικό μοιάζει να υποκλίνεται σ’ αυτόν τον ατέρμονα αγώνα για την κατάκτηση μιας μεγάλης αρετής ικανής να αλλάξει τον κόσμο:
 
 «Θέλω να ιδρύσω στον Ελληνισμό μια νέα ευγένεια (nobleesse) που να μην έχει τίποτα να κάνει με την τάχα αριστοκρατία που υπάρχει στην κοινωνία μας και που να στηρίζεται σε κείνους που η ουσία τους (essence) είναι ευγενική, αδιάφορο από που κατάγονται. Αυτή η ευγένεια θα είναι αλύγιστη και ολότελα διαφορετική από τους άλλους Ελληνες και στη θέληση και στη σκέψη και στο αίσθημα. Νέα αισθητική θα είναι μέσα της. Και αυτή η αριστοκρατία θα καλλιτερέψει τη Ρωμέϊκη ράτσα. Θα κάνει πάντα απερίμεντα πράματα, δηλαδή τέτοια που οι άλλοι Ρωμιοί δε θα τα περιμένουν ή θα τα περιμένουν αλλοιώτικα, σύμφωνα με τη δική τους την προστυχιά». 


( Ίωνα Δραγούμη «Φύλλα ημερολογίου» Ιούλιος 1912).


Αυτό καθόρισε την μοναχική του πορεία. Εκείνο δηλαδή που επεθύμησε και επιδίωξε πάντοτε:

Ο Κροπότκιν λέει πως είναι κοινωνικά κάτι γεράκια και άλλα πουλιά και έτσι δεν έχουν μόνο την ευχαρίστηση του sport αλλά μαζί και την ευχαρίστηση της συντροφιάς: “They live in numerous bands and decidedly enjoy society, numbers of them join in their flights for sport” ( Ζούνε σε πολυάριθμες ομάδες και αποφασιστικά απολαμβάνουν την κοινωνία, μερικοί δε από αυτούς συμμετέχουν στην απόλαυση των σπορ"). Και ο άνθρωπος είναι «ζώον κοινωνικόν» κατά τον Αριστοτέλη, αλλά εμένα μ’ αρέσει και με συντροφιά αλλά και μόνος να πηγαίνω περίπατο. Ίσως μάλιστα μόνος καλήτερα (23).





ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΑΝΑΦΟΡΕΣ 

1. Βλάση Αγτζίδη : Aντινομίες και ανορθολογισμοί στο βωμό της «μικράς πλήν εντίμου Ελλάδος. Στο αφιερωματικό ένθετο «Ιων Δραγούμης 90 χρόνια από τη δολοφονία του» εφημ. «Μακεδονία», Κυριακή 01.08.2010. Επίσης στο δικτυακό τόπο: http://www.antibaro.gr/node/1827
2. Mε την εφαρμογή του «Καλλικράτη» ο Δήμος Ίωνα Δραγούμη καταργείται και ενσωματώνεται στο Δήμο Ορεστίδος.
3. Νώντα Τσίγκα. Οι πολλοί θάνατοι του ενός Ίωνα Δραγούμη (εφημερίδα ΟΔΟΣ). Βλέπε κείμενο στο: http://odoskastoria.blogspot.com/2008/12/blog-post_27.html
4. Τheodor Lessing Ιστορία. Πως τα παράλογα γίνονται λογικά., Εκδόσεις του εικοστού πρώτου, 2005.
5. ΄Εχουν εκδοθεί από τις εκδόσεις ΕΡΜΗΣ μέχρι σήμερα τέσσερις τόμοι (Α, Γ,Δ, ΣΤ). Επιμέλεια του Α, Ε, ΣΤ τόμου: Θεόδωρος Σωτηρόπουλος . Του Δ΄ τόμου: Θ. Βερέμης & Γ. Κολιόπουλος. Το έργο δεν έχει ολοκληρωθεί (καθώς οι τόμοι Β,Γ που αφορούν την περίοδο 1902-1908 , παραμένουν στη διαδικασία εκτύπωσης και επομένως στη… λήθη εδώ και πάρα πολλά χρόνια).
6. «Περιποιούμαι τον εαυτό μου σαν να ήταν πρίγκηπας. Και με δυναμόνει να θεωρώ τον εαυτό μου τέτοιον.». Όμως αμέσως μετά: «Νομίζω πως κι οι άλλοι το διακρίνουν και τότε και ανάμεσά τους είμαι ευχαριστημένος,. Αλλά τον περισσότερο καιρό δεν είμαι τίποτε και το ξέρω.». Ανέκδοτα ημερολόγια 1902-1908 από το Αρχείο Ίωνα Δραγούμη-Γεννάδειος Βιβλιοθήκη. Διατηρείται η ορθογραφία του συγγραφέα.
7. Δεν τα αναφέρει βέβαια ο Ίωνας αυτά, μα ο μεγαλύτερος ίσως συγγραφέας της Πορτογαλίας του περασμένου αιώνα ο Φερνάντο Πεσσόα στο «Ultimatum -H Ηθική της δύναμης».
8. Βλ. κείμενο του Γ. Κορδάτου Επιτάφια στήλη στον Ίωνα Δραγούμη, Τετράδια «Ευθύνης», 1978.
9. Επιτάφια στήλη στον Ίωνα Δραγούμη, Τετράδια «Ευθύνης», 1978. Στο αφιερωματικό εκείνο τεύχος γράφουν οι: Γρηγ. Κασιμάτης, Βασ. Λαούρδας, Δημήτρης Μυράτ, Γιώ.Ιωάννου, Κ. Σβολόπουλος, Κων. Βαβούσκος ενώ σε μικρό επίμετρο παρατίθενται σύντομα κείμενα αφιερωμένα στον Ίωνα γραμμένα από τους Νίκο Καζαντζάκη, Άγγελο Σικελιανό, Παντελή Πρεβελάκη, Αιμ. Χουρμούζιο, Γ. Κορδάτο καθώς και το κλασσικό ποίημα (που κοσμεί και την επιτύμβια στήλη στον τόπο εκτέλεσης του Ίωνα) του Κ. Παλαμά κ.α.
10. Ήδη από τα ημερολόγια στα 1907 ο Ίων Δραγούμης αποκαλεί την Π. Δέλτα «φίλη» (και μάλιστα με το «Φ» κεφαλαίο) προσπαθώντας να σταθεί μακριά της. Χρήσιμο ίσως σταθεί για την ευθυκρισία του ιστορικού το παρακάτω απόσπασμα με ημερομηνία 15 Ιουνίου 1907 (έχουν περάσει τουλάχιστον τρία χρόνια από τη γνωριμία τους στην Αλεξάνδρεια): Όλη μέρα συλλογιζόμουν τη Φίλη και το τελευταίο της γράμμα που με λέει να μην της γράφω πιά γιατί η αγάπη μου γι’ αυτήν πέρασε και δεν την έχω ανάγκη πιά. Και προσθέτει πως αυτή δεν θα ζητήσει τα γράμματά μου στο Ταχυδρομείο (αν της γράψω) και αν παραπέση κανένα, αυτή θα σκοτωθή. Γιατί θα σκοτωθή; Υποθέτω γιατί ο άνδρας της θα θελήσει να μου ζητήσει μονομαχία, και για να μην πάθη τίποτε κανένας από μας, φεύγει αυτή από τη μέση και έτσι αποφεύγεται η μονομαχία ως περιττή πια. Το να εξακολουθώ να της γράφω κρυφά φαίνεται άσχημο και ίσως δεν την αρέσει και κείνην, γιατί γράφοντας έτσι και να παραπέσει κανένα γράμμα μου δεν έχω τίποτα να πάθω εγώ, αφού θα σκοτωθή εκείνη για να με σώση και μένα και κείνον. Και φανερά να της γράψω το ίδιο θα κάμη και πάλι δεν έχω να πάθω τίποτα εγώ. Να απαιτήσω το διαζύγιό της δεν το θέλει, γιατί λυπάται τον άνδρα της και αγαπά τα παιδιά της. Λοιπόν τι μπορώ να κάμω εγώ; Τι πρέπει να κάνω; Να παύσω να της γράφω, όπως το λέει και κείνη. Αλλά και τούτο το λέει με πίκρα, σαν να έφταιγα εγώ. Και πάλι αν παύσω φαίνεται σαν να φοβούμαι μην ανακαλυφθώ (…)
11. Νομίζω όμως πως του αρκεί σαν τιμωρία αυτή η… προκαταβολική εκτέλεση και το φρικτό λιντσάρισμα που προηγήθηκε μέσα στον κεντρικότατο δρόμο. Τα στοιχεία της ιατροδικαστικής έκθεσης που αναφέρει πλήρες κάταγμα του μηρού, πολλαπλούς λογχισμούς, σχεδόν τελεία αποκοπή της κεφαλής και πολλαπλές εισόδους σφαιρών στο σώμα και στο κεφάλι όπως και η συγκλονιστική μαρτυρία του Δημήτρη Μυράτ είναι άκρως κατατοπιστικά γι΄ αυτό που συνέβη: (…) «Ζήτησε ακόμη κανένα μικρό μαξιλαράκι να στηρίξουν το ωραίο του κεφάλι που είχεν αποκοπεί στη μια πλευρά απ’ τους λογχισμούς που ακολούθησαν τους πυροβολισμούς, και του ’δωσαν το δικό μου παιδικό μαξιλάρι.». ( Δημήτρη Μυράτ. Ο κύριος Ίων, Επιτάφια στήλη στον Ίωνα Δραγούμη, Τετράδια «Ευθύνης», 1978).
12. Γιατί; Διόλου άσημος ή αφανής (και ιδίως στους ιστορικούς… ) δεν είναι ο
Αθαν. Σουλιώτης- Νικολαϊδης (1878-1945) εκδότης της «Πολιτικής Επιθεώρησης», εντύπου Φιλοβασιλικού στην περίοδο του Διχασμού. Πρόκειται για τον Ιδρυτή της «Οργανώσεως Κωνσταντινουπόλεως», έναν ξεχωριστού ήθους άνθρωπο με μετριοπαθή προσωπικότητα, επιστήθιο φίλο μέχρι το τέλος και συνομιλητή του Ίωνα Δραγούμη, που έχει καταγραφεί ως σημαίνουσα μορφή στην έκβαση του Μακεδονικού Αγώνα. Φαίνεται πως αρχίζουν να σβήνονται ακόμη και στα κάδρα των φωτογραφιών τα πρόσωπα γύρω από τον Ίωνα. Η μέθοδος είναι γνωστή…
13. Ανέκδοτα ημερολόγια Ίωνα Δραγούμη 1902-1908 (που επρόκειτο να τυπωθούν στη σειρά «Φύλλα ημερολογίου» του Ερμή) – Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.
14. Νώντα Τσίγκα: Η οριστική αυτοκτονία ενός έρωτα (ΟΔΟΣ). Βλέπε κείμενο στο: http://odos-kastoria.blogspot.com/ 2008/12/blog-post_27.html
15. Εννοεί την Μαρίκα Κοτοπούλη.
16. Σε παλαιότερο κείμενό του με τίτλο: Προσεγγίζοντας τον αντιπροσφυγικό αναθεωρητισμό ο κ. Αγτζίδης γράφει: Ακριβώς αυτό το μίσος κατά των Ελλήνων της Ανατολής θα διατρέχει όλο το μηχανισμό του Λαϊκού Κόμματος και της φιλομοναρχικής παράταξης για δεκαετίες μετά τη μεγάλη Καταστροφή. Ακόμα και ο Ίωνας Δραγούμης, ο κορυφαίος διανοούμενος του ελλαδικού ελληνισμού, εν μέσω της Μικρασιατικής Εκστρατείας θα γράψει από το Παρίσι όπου ήταν αυτοεξόριστος ότι εκείνη τη στιγμή «ο μεγαλύτερος εχθρός της Ελλάδας ήταν ο Βενιζέλος και οι συμπαραστάτες του, Κρητικοί και Μικρασιάτες». Χαίρομαι που εδώ ο Ι.Δ. αναφέρεται σαν «κορυφαίος διανοούμενος». Βέβαια στο συγκεκριμένο απόσπασμα υπάρχουν και -αν μη τι άλλο- αξιόμεμπτες ανακρίβειες. Ο Ι.Δ. φυσικά σημειώνει τα παραπάνω στο ημερολόγιό του και δεν τα εκφωνεί μήτε τα επικοινωνεί σε μέσα ενημέρωσης. Τούτο λαμβάνει χώραν στο Αιάκειο της Κορσικής και όχι βέβαια στο Παρίσι. Στην Κορσική -φυσικά- βρίσκεται εξόριστος/ εκτοπισμένος και όχι… αυτοεξόριστος όπως αναφέρεται. Για δυο μάλιστα ολόκληρα χρόνια και κάτω από σκληρότατες συνθήκες κράτησης:
(20.1.1919) Περπατούμε σα φυλακισμένοι, σα θηρία στο κλουβί, απάνω και κάτω στις κάμαρές μας(…)
(31.1.1919) Έφεραν όλους τους άλλους εξόριστους στο ξενοδοχείο μας, και μαζί και δυο αστυφύλακες και έναν αστυνόμο για να μας φυλάγουν μέρα νύχτα. Δεν επιτρέπουν να βγαίνει κανένας μας στους δρόμους. Δεν περνά κανείς τα  κάγκελα του περιβολιού.
(3.2.1919) Απαγορεύτηκε από χτες να μεταχειριζόμαστε το τηλέφωνο. Ο δεσμοφύλακας μας πίνει κρασί και είναι απότομος και χωριάτης.
(7.2.1919) Είμαστε φυλακισμένοι σ’ ένα ξενοδοχείο με περιβόλι. Μπορούμε να βγαίνουμε μόνο στο μπροστινό μέρος του περιβολιού. Εβγαλε χτες μια διαταγή ο αστυνόμος, ότι αν βγούμε χωρίς άδεια έξω θα μας μεταχειρίζονται σαν κάναμε απόπειρα να δραπετεύσουμε, δηλαδή θα μας πυροβολήσει.
(3.2.1919) (…) Κι εγώ ο Έλληνας, ελεύθερος τάχα πολίτης, βρίσκομαι εξόριστος στη Γαλλία που κάνει το χωροφύλακα της Ελλάδας (…)
Χρειάζονται περισσότερα ώστε σχηματίσει επαρκή γνώμη κανείς για τις συνθήκες κράτησης των εξορίστων ελλήνων και πολιτικών αντιπάλων του καθεστώτος ;
Το -ημερολογιακό- λοιπόν κείμενο στο επίμαχο σημείο του έχει στα συγκεκριμένα του σημεία ως εξής:
(…) Είναι λοιπόν ψέμα ότι ο Βενιζέλος είναι ο εκλεκτός του λαού. Είναι ψέμα ότι ο λαός θέλησε τον πόλεμο. Είναι ψέμα ότι δέχτηκε ευχάριστα την αγγλογαλλική επέμβαση και τη υποδούλωσή του. Είναι ψέμα ότι ή Αγγλογαλλία έχει δικαίωμα προστασίας απάνω στην Ελλάδα. Τα ψέματα αυτά θα πέσουν. Ο Βενιζέλος από το πάθος του ενάντια στο βασιλιά θέλησε να τον εκδικηθεί και πήγε κρυφά στην Entente και τον ραδιούργησε και επροετοίμασε την επέμβαση της για να τον βγάλει από τη Ελλάδα. Έπειτα με την προστασία τους ξεσπάθωσε (κατά τα μέσα του 1916) ενάντια στο Βασιλιά και έχασε τη συμπάθεια του λαού. Με την προαστασία των ξένων στάθηκε και στέκεται.
(…) Στα υποδουλωτικά του καμώματα μπορεί να ελπίζει πως έχει στήριγμα τους Μικρασιάτες και νησιώτες Μυτιλήνης, Χίου, Σάμου, Ρόδου, (Κύπρου). Αυτοί είναι ραγιάδες, συνήθισαν με τον Τούρκο. Ένα αίσθημα έχουν, πώς να γλιτώσουν από τον Τούρκο και ας γίνουν ό,τιδήποτε. Δέχονται ευκολότερα από το λαό της ελεύθερης Ελλάδας ένα καθεστώς αυτονομίας και προστασίας ξενικής φτάνει να ξεφύγουν από τα χέρια του Τούρκου. Απάνω σ’ αυτό το αίσθημά τους θα παίξει ο Βενιζέλος. Θέλει να τους ενώσει με την Ελλάδα για να στηριχτεί έπειτα απάνω τους και να επικρατήσει αυτός γιατί είναι φίλαρχος και πρέπει πάντα να βασιλεύει, έστω και με την προστασία και σαν υποταχτικός των ξένων. Και στη Ινδία υπάρχουν μαχαραγιάδες που βασιλεύουν υποτακτικοί της Αγγλίας. Τι μ’ αυτό που είναι δούλοι των Άγγλων; Μήπως τάχα δε βασιλεύουν; Τον ελεύθερο λαό της ελεύθερης Ελλάδας νομίζει πως θα τον υποτάξει στον εαυτό του και στην αγγλογαλλική προστασία (ιμπεριαλισμό) μέσον των Μικρασιατών που τα δέχονται όλα φτάνει να μην έχουν τον Τούρκο από πάνω τους. Έχει και τους Κρητικούς που ήταν πάντα τους μισθοφόροι (…)
17. Οι απόψεις για τον Ίωνα Δραγούμη παρουσιάζουν μια εξαιρετική ποικιλομορφία και αντιφατικότητα στην εκφορά τους καθώς ο καθείς και κατά το δοκούν θεωρεί ότι είναι σε θέση να εκτιμά και να διαμορφώνει άποψη. Όταν π.χ. η εγκυκλοπαίδεια-reality (που γράφεται από το κοινόν και δια το κοινόν- η wikipedia) αλλά και άλλες πιο… έγκριτες όπως η «Δομή» και ακόμα διανεμόμενες «επίτομες Ιστορίες της Ελλάδα» τον αναφέρουν ως «προπομπό του φασισμού» στην Ελλάδα τι μπορεί να πει κανείς; Καταντά ανόητο και ίσως μάλιστα να προσεγγίζει την αήθεια το να προσπαθούμε να ενσωματώσουμε και να συσχετίζουμε εκ των υστέρων ιδέες που κατά καιρούς εξέφρασε ο Ίων με την γενικότερη επέκταση ενός φαινομένου που αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε στην Ιταλία και αργότερα επεκτάθηκε και αλλού στην Ευρώπη… αρκετόν καιρό μετά το θάνατό του Ίωνα Δραγούμη. Ο δε πανθομολογούμενος «Εθνικισμός» του αποκτά μια εντελώς άλλη σημασία με το παρακάτω από τα «Φύλλα ημερολογίου» (18.3.1919):
 (…) Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός σοσιαλιστής.
Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός πατριώτης.
Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να νοιώσω το εαυτό μου άτομο.
Από άνθρωπος μια τάξης με ορισμένα συμφέροντα γίνομαι σοσιαλιστής με την πλατειά έννοια και θέλω μια καινούργια οικονομία της κοινωνίας μου και των άλλων κοινωνιών. Από στενός πατριώτης, γίνομαι εθνικιστής με τη συνείδηση του έθνους μου και όλων των άλλων εθνών, γιατί οι διαφορές των εθνών πάντα θα υπάρχουν και έχω τη συνείδηση τους και χαίρομαι που υπάρχουν αυτές οι διαφορές που με τις αντιθέσεις τους με τις αντιλήψεις τους υψώνουν την ανθρώπινη συνείδηση και ενέργεια.
 Από άτομο γίνομαι άνθρωπος (…)
 (….) Δεν είμαι σοσιαλιστής όσο ο σοσιαλισμός ενεργεί για το ισοπέδωμα των ανθρώπων προς τα κάτω. Είμαι σοσιαλιστής όσο ενεργεί ο σοσιαλισμός γα το λυτρωμό των ανθρώπων από τα τωρινά κράτη, τους κεφαλαιοκράτες και τους λοιπούς κυρίους τους, από τους δεσπότες και τυράννους όσο ενεργεί για την ελευθερία του κάθε ατόμου να μπορεί να ανέβει όχι κοινωνικά μα ηθικά.
18. Διαδικτυακή ιστοσελίδα του «Ουράνιου τόξου»
19. Η Συνθήκη των Σεβρών σχολιάστηκε από τον Ουίνστον Τσώρτσιλ σε άρθρο με τίτλο: «Πώς η Ελλάδα κέρδισε την αυτοκρατορία των ονείρων της ερήμην της και πώς την απέρριψε όταν ξύπνησε».
20. Ο Φίλιππος Δραγούμης γράφει: «Δεν αντέχω να σκέπτομαι τις φρικτές στιγμές που πέρασε ο Ίων και όλη η οικογένεια. Κάθε νέα λεπτομέρεια μου ξεσκίζει τα σπλάγχνα. Ντρέπομαι ότι όλα αυτά έγιναν από ΄Ελληνες και μάλιστα από τα όργανα της εξουσίας, από τους μισθοφόρους σωματοφύλακες του Βενιζέλου. Αυτός ο κωμωδός ετηλεγράφησε στο σπίτι να συλληπηθεί!!!»
(Φιλίππου Στεφάνου Δραγούμη Ημερολόγιο 1919-1920 «…Φαίνεται πως
 εχτύπησαν τον Ίωνα», Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 2010)
21. (…) Αντιπαθώντας το βενιζελισμό δε συμπαθώ τους αντιπάλους του Βενιζέλου ούτε τους έχω για καλύτερους τύπους Έλληνα και ανθρώπου. Συμφωνώ μόνο μαζί τους ότι αντιπαθούν, ασύνειδα ίσως το βενιζελισμό. Αλλά και αυτοί έχουν στίγματα, τα κακά στίγματα της φυλής π.χ. αρχαιομανία, λογομανία, στρεψοδικία, δικολαβία, ραδιουργία, συκοφαντία, ψευτιά (…) Από τα «Φύλλα ημερολογίου» με ημερομηνία 27 Ιανουαρίου1919.
22. Το ημερολόγιο του Νουμά, επιμέλεια Στεφ. Μπεκατώρος, Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα –2002
23. Από τα «Φύλλα ημερολογίου» με ημερομηνία 14 Μάρτη 1919. (αρχείο Ίωνα Δραγούμη, Τόμος ΣΤ΄(1918-1920).


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.

ΑΝΑΡΤΗΣΕΙΣ